Pertek
Tarih
İlçenin tarihçesi genel olarak Çemişgezek ve Harput tarihi ile birlikte incelenebilir. Çünkü bu yöreye hakim olan beylikler ve devletler çoğu zaman aynidir. Pertek, Tunceli yöresi gibi M.S. 11. yüzyılda Romalılar'ın 4. ve 6. yüzyılda Bizanslılar'ın daha sonra da Araplar'ın egemenliğinde kalmiştir. 1071 Malazgirt Meydan Muharebesi'nden sonra Türklerin hakimiyeti başlamiş ve bu dönemde Çubukoğulları'nın denetimine girmiştir.
Çubukoğulları'ndan sonra 1115 yılında Artukoğulları'nın eline geçmiş. Artukoğulları'nın Selçuklular'a yenilmesiyle 1226 yılından sonra Selçukluların egemenliği başlamıştır. 1200 yıllarında Mengüçler de yöreye hakim olmuş. 1400 yılında Akkoyunlular'ın egemenliği hüküm sürmüştür. 1473 yılında Fatih Sultan Mehmet zamanında, Otlukbeli Savaşı'dan sonra Akkoyunlular'ın yöredeki etkinliği kırılmış, 1514 yılında Yavuz Sultan Selim'in Çaldıran savaşında Şah ismail'i mağlup etmesiyle yörede Osmanlı egemenliği pekişmiştir. Bu dönemde bölgeye, halen varlıklarını sürdüren Cerevanlı, Bermazlı ve Çötelli gibi göçmen aşiretler yerleştirilmiştir. Pir Hüseyin Bey bir süre sonra şimdiki yerleşim yeri olan Süpürgeç Dağı'nın eteğine taşınmış ve verimli olan arizi ilçe merkezinin güneyinde kalmiştir. Eski yerleşim yeri şimdi Keban Baraj Gölü suları altmda kalmış ve burada bulunan tarihi eserler yeni yerleşim yerine taşınarak eski konumların andıracak şekilde monte edilmiştir. Keban Barajının yapılmasıyla ilçenin güney kısmındaki bazı köylerin arazileri sular altında kalmış ve yöre halkının bir kısmı başta Elazığ olmak üzere çeşitli illlere taşınmıştır.
Fırat (Murat) Nehrinin sağ yakasında stratejik bir geçidi kontrol eden Pertek Kalesi eski çağlardan beri Dersim ülkesinin kilidi olarak değerlendirilmiştir . İlk kez muhtemelen M.Ö. 2. yüzyılda Arşakuni soyundan Ermeni kralları tarafından yaptırılan kale, daha sonra Bizanslılar, Mengücek oğulları ve Çemişgezek beyleri tarafından onarılmıştır.
Mengücek oğulları zamanında yapılan han, hamam, camiler, medreseler ve aş evlerinden oluşan bir külliyeye sahip olan Pertek aynı zamanda bir eğitim merkezi olarak tarihteki yerini almıştır. Külliyeden geriye kalan yapılardan cami Keban Baraj Gölünün inşası sırasında Pertek ilçe merkezine taşınarak kurtarılmış, ancak dönemin tarih kalıntılarından en ilginci olan, "CİNCİKLİ ODA" adıyla bilenen yapı baraj gölü altında kalmıştır. 19. yüzyıl sonlarında Mamurat-ül Aziz Vilayeti, Dersim (bugünkü Tunceli) Sancağının Çarsancak (bugünkü Akpazar) kazasına bağlı bir nahiye olarak yönetiliyordu. Hicri 1290, Milâdi 1885 yılında Belediye teşkilatı kurulmuş olup bu dönemden kısa bir süre sonra Sivastopol kuşatmasına katılan Serdar-ı Ekrem Ömer Paşa gelerek şimdiki Camii Kebir Mahallesinde (Şorgu) büyük bir konak yaptırmıştır. 1872 Elazığ vilayet tutanaklarına göre Pertek merkez ve köylerinde 25000 kişinin yaşadığı tespit edilmiştir. Osmanlıların son zamanlarında ve Cumhuriyet döneminde Dersim yöresinde çıkan isyanlar sırasında zaman zaman Pertek abluka altına alınmıştır.
Coğrafya
Coğrafi konum
Pertek ilçesi, Doğu Anadolu Bölgesinde Tunceli iline bağlı bir ilçedir. Doğusunda Mazgirt ilçesi, güneyinde Elazığ ili, batısında Çemişgezek ve Hozat ilçesi, kuzeyinde ise Tunceli ili bulunan Pertek, 39° 01` 38 ve 38° 46` 11 kuzey enlemler, 39° 01` 24 ve 39° 34` 51 doğu boylamları arasında yer almaktadır.
Arazi yapısı
İlçenin toplam yüzölçümü 947 km2 'dir ve denizden yüksekliği 1050 m'dir. Munzur Dağları'nın güney eteklerinde, ortalama 2000 m. yükseklikte bulunan dağlık alan, akarsular tarafından parçalanmıştır. Ortalama 1000 m. yüksekte başlayan arazi, ilçenin kuzeyine doğru 2000 m. yüksekliğe ulaşmaktadır. Yükseltinin kuzeye doğru gidildikçe artmasından dolayı, akarsular ilçenin güneyini kuşatan Keban Baraj Gölü'ne dökülür. Akarsular genel olarak kuzey-güney yönlü bir akış göstermektedir.
İlçe merkezi, Sakaltutan Dağları'nın güney kesiminde bulunan Süpürgeç Dağı'nın güney eteklerinde yer alır. Ortalama yükseltisi 1025 metre olan ilçe merkezi, akarsuların getirdiği verimli alüvyonların oluşturduğu birikinti yelpazelerinin üzerinde yer almaktadır.
İlçede Keban Baraj Gölü dışında göl bulunmamaktadır. Arazi yapısı nedeniyle kuzeyden güneye akan akarsular ise; Hozat Çayı (Singeç) ve Harçik Çayı'dır. Harçik Çayı, Murat Nehri'ne dökülmekte ve Keban Baraj Gölü'nün ayağını oluşturmaktadır. Hozat Çayı, Keban Baraj Gölü'ne direkt olarak dökülmektedir.
İklim
Pertek ilçesinde meteorolojik rasatlar yapılmadığı için ortalama sıcaklık ve yağış değerlerinden kesin olarak söz edemiyoruz. Ancak yıllarca bu yörede yaşayan halk ile yapılan söyleşilerde; Keban Baraj Gölü oluşmadan önce özellikle kış sıcaklıklarının çok düştüğü ve karlı günler sayısının daha fazla olduğu söylenmektedir. Keban Baraj Gölü'nün oluşmasından sonra yörede nem oranının yükselmesiyle karlı gün sayısı azalmıştır. Kar yağışları azalarak kışlar daha ılık ve yağışlı geçmeye başlamıştır. Keban Baraj Gölü havzasında Akdeniz ikliminin özellikleri görülmeye başlamıştır. Genel olarak ilçe merkezinde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve az kar yağışlı geçmektedir. İlçenin yüksek kesimlerinde ise kar yağışları ve karlı gün sayısı çoğalmaktadır.
Bitki örtüsü
İlçe sınırları içerisinde ardıç ağaçlarına rastlanmaktadır. Yörede meşe ormanları hakim durumdadır. Yörede özellikle yüksek kesimlerde çok şiddetli kışların geçmesi sebebiyle zamanla meşelik alanlar tahrip edilmiştir. Badem ağaçlarının meyvelerinden yararlanıldığı için günümüzde tahrip edilmeden korunmuştur.
Direy
Yörede özellikle, tilki, tavşan, keklik, yaban domuzu, dağ keçisi, geyik ve kurt gibi yabani hayvanlara rastlanmaktadır.
Nüfus
2007 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sonuçlarına göre toplam 11869 kişinin yaşadığı Pertek'te nüfusun % 50,82' si ilçe merkezinde, % 49,18'si ise köylerde yaşamaktadır. Nüfusun cinsiyete göre dağılımına bakıldığında toplam erkek nüfusun 6.165, toplam kadın nüfusun ise 5.704 olduğu görülmektedir.
İlçe nüfusunda özellikle 1990 yılından sonra büyük oranda düşme olduğu görülmektedir. Genellikle göçler, yakınlığı sebebiyle Elazığ'a yapılmaktadır. Bu düşüşün en büyük sebebi işsizliğin yol açtığı geçim sıkıntısıdır
Hayvancılık, tarım ve Keban Baraj Gölü üzerindeki feribot işletmeciliği ilçeye önemli bir ekonomik getiri sağlamaktadır. Arpa, buğday, şeker pancarı ve nohut gibi tarım faaliyetlerinin yanısıra, süt, peynir, kırmızı et, bal ve yumurta üretimiyle hayvancılık, ilçe ekonomisinin başlıca gelir kaynağıdır.
Etnik dağılım, dil ve kültür
Tunceli vilayeti, yoğunlukla Alevilerin yaşadığı bir merkez olmasına rağmen [yaklaşık olarak %92 si alevi], vilayetin güney bölgesinde, sünni inanca sahip nüfus da yaşamaktadır[. Tunceli'nin güney kısmında Elazığ ili ile sınır oluşturan Pertek ilçesinde [köyler dahil %80 alevi %20 sünni (pertek'in 51 köyünden 41 inde aleviler 5 'inde sünniler yaşar.,5 i ise alevi-sünni karışıktır ].
19. yüzyılın sonuna kadar Zaza, Kürt, Türkmen ve Ermeni halklarının birlikte yaşadığı Pertek ilçesinin etnik yapısı, zaman içinde değişmiştir. Geçmişte merkez ilçe yoğun olarak, Osmanlı tarafından 16. yüzyılla başlayan süreçte Türkleştirme amacıyla Harput ve çevresine yerleştirilen, yörede gakkoş olarak bilinen Harput asıllı Sünni-Hanefi inancındaki Türkmen'lerden oluşurken, köylerde ise yoğunlukla Kürt ve Zaza Alevileri ile birlikte Ermeniler yaşamaktaydı. Ermeni tehciri ve köylerden kente göçüş, büyük oranda etnik dağılımı değiştirmiştir. Çeşitli köylerde Ermeniler'den kalan çeşitli yıkık kiliseler ve mezarlar bulunmaktadır. Bununla birlikte Osmanlı ve Selçuklu dönemlerinden kalma camiler, hamamlar ve yıkık konaklar da vardır.
Nüfusun % 50,82'sinin ilçe merkezinde, % 49,18'inin ise köylerde yaşadığı Pertek ilçesinin, kendisine bağlı 51 yerleşim biriminin (3 Nahiye ve 48 köy) 5'inde sadece Sünni inanca sahip halk, 5'inde Alevi ve Sünni inanca sahip halk birarada yaşar. Geri kalan 41 yerleşim birimin tamamına yakını ise Alevi yurttaşlardan oluşmaktadır.
Sosyolojik olarak ilçe nüfusunu oluşturan halk, başlıca Türk-Sünnileri ve Kürt/Zaza-Alevileri olmak üzere iki farklı kesimden oluşmakla birlikte, Sünni inancın Hanefi mezhebine bağlı Kürtler de (Şavaklılar) yaşamaktadır. Gerek mezhep gerekse etnisite olarak mozaik bir yapıya sahip olan Pertek'in etnik dağılımına dair kesin bir oran verilmesi mümkün olmamakla birlikte, 2007 yılında, Ankara Üniversitesi-Etnoloji Anabilim Dalı tarafından yapılan bilimsel bir araştırmaya göre Türk-Sünnilerinin yoğun olarak ilçe merkezinde, Kürt/Zaza-Alevilerinin ise yoğun olarak Pertek'e bağlı köylerde ikamet ettiği söylenebilir. Fakat son yıllardaki göçlerle birlikte ilçe merkezindeki Türk-Sünni ve Kürt/Zaza-Alevi oranı hemen hemen eşitlenmiştir. İlçenin, seçimlerdeki siyasal eğilimine dair yapılan analizler de bunu doğrulamaktadır.
Pertek bölgesinde Sünni inanç Türk'lük ile, Alevi inanç sistemi ise Kürt'lük ile bütünlenmiş durumdadır. Mezhep ve etnisite, Pertek ilçesinde aynılık taşıyan kavramlar olarak algılanmaktadır. Pertek'teki Türk nüfusun tamamı Sünni, Kürt/Zaza nüfusun ise ezici çoğunluğu Alevidir. Sünni-Hanefi mezhebine bağlı Kürtler'in büyük bölümü için, yapılan alan çalışmaları verileri doğrultusunda, büyük oranda Türkleşme eğilimi gösterdikleri söylenebilir
Pertek ilçesinin Elazığ il merkezine, Elazığ'ın kendi ilçelerinden bile daha yakın bir mesafede olması fakat resmi anlamda Tunceli ilinin bir ilçesi olması, Dersim ve Harput kültürünün bir bileşimi olan mozaik bir Pertek kültürü ortaya çıkarmıştır. Karşılıklı saygı ve hoşgörüye dayalı huzur ortamı, çeşitli mezhepsel ve etnik provokasyonlarla nadiren bozulmaya çalışılmışsa da, Pertek halkının sağduyusu sayesinde yıllardır kayda değer hiçbir sorun yaşanmamıştır.
İlçe nüfusunun çoğunluğunu oluşturan Kürt/Zaza-Alevileri Tunceli-(Dersim) bölgesinin kültürel özeliklerini taşımaktadır ve genel olarak kullanılan dil Kürtçe'nin Kurmanci lehçesidir. Bazı köylerde Zazaca da konuşulmaktadır. Alevi halkın tüm gelenek ve görenekleri, tamamen Dersim kültürünün bir parçasıdır. Tunceli vilayeti genelinde Alevi inanca sahip olan halk, etnisite bakımından Zaza, Kürt, Türkmen ve Ermeni olmasına karşın, Pertek ilçesinde Alevi inanca sahip halk, yoğun olarak Kürtlerden ve Zazalardan oluşmaktadır.
Türk-Sünniler ise, Sünni inancın Hanefi mezhebine bağlıdır. Tamamen Elazığ-Harput yöresinin kültürel özellikleri taşıyan Türk-Sünnilerinin tam olarak kullandıkları şive ise Harput şivesidir ve kendilerini genellikle Elazığ'lılık kavramı içinde tanımlarlar. Gelenek ve görenekler, birebir Harput kültürünü yansıtır.
Kültürel olarak, yoğunlukla Elazığ-Harput yöresinin özelliklerini taşıyan Çemişgezek ve Pertek ilçelerinin merkez ilçe halkları, etnolojik açıdan da bu yöreyle ilişkilidirler
Bazı Osmanlı belgelerinde, Pertek ilçe merkezi yerli halkının ve merkeze bağlı Sağman ile Dereli köylerinin Karakeçili Türkmen aşiretine mensup olduğu geçer. Karakeçili aşiretinin, Ertuğrul Gazi ve Süleyman Şah idaresinde Fırat nehrini takip ederek Anadolu'ya geldikleri ve bu göçle birlikte Karakeçililerin bir bölümünün Elazığ ve çevresine yerleştikleri bilgisi, aynı kaynaklarda mevcuttur.Bununla birlikte bu aşiretin, Elazığ'da toplam 44 köyü kurduğu ve Pertek merkez ilçe yerlileri ile Sağman ve Dereli köy halkının da Elazığ'daki Karakeçili'lerin uzantısı olduğu söylenir. Bu tezi destekleyecek belgeler Osmanlı kayıtlarında bulunmaktadır[16][17]. Benzer kaynaklar, Çemişgezek ilçesinin yerli halkı ve Çemişgezek'e bağlı toplam 10 köyde de aynı aşirete mensup insanların yaşadığı bilgisini verir. Özellikle Pertek ve Çemişgezek ilçelerinde yaşayan bazı insanların, köken olarak aynı aşiret ismini vermesi, merkez ilçe yerli halklarının kendilerini "Harput'luluk" kavramı dahilinde tanımlamaları ve Harput yöresinin kültürel özelliklerini taşımaları, bu kaynakları doğrular niteliktedir.
Eğitim ve sağlık
1945 yılında kurulan Pertek Sağlık Ocağı, 1969 yılında yeni hizmet binasına taşınmış sonrasında adı Pertek 70. Yıl Cumhuriyet Sağlık Ocağı olarak değiştirilmiştir. 2007 yılı Aralık ayında sağlık ocağı ilçe entegre hastanesine dönüşmüş ve Pertek 70. Yıl Cumhuriyet İlçe Hastanesi adıyla 1. ve 2. basamak Sağlık hizmetleri vermeye başlamıştır. İlçemizde Pınarlar Köyü'nde 1 Sağlık Ocağı ile İlçe Hastanemize ve Pınarlar Sağlık Ocağı'na bağlı 16 Sağlık evi bulunmaktadır.
Bu Sağlık evlerinden sadece Sağman Sağlık Evi, Karagüney Sağlık Evi ve Çukurca Sağlık Evi açık bulunmakta olup, bu sağlık evlerinde birer Ebe görev yapmaktadır
Ulaşım
İlçe merkezinde evler genellikle tek katlı, çatılı ve çatıları sac ve kiremitlerle örtülüdür. Müstakil evler genellikle bahçelidir. Evlerin yapılmasında çoğunlukla kerpiç ve ağaç malzemeler kullanılmıştır. İlçe merkezi il merkezine 55 km uzaklıktadır. Elazığ iline 27 km uzaklıkta olan Pertek'in baraj gölünden 3 km'lik yol bağlantısı feribotla sağlanmaktadır. İlçede demir yolu yoktur.
İlçe merkezi, Tunceli il merkezine dağlık bir yoldan 55 km, Elazığ il merkezine ise feribotla 27 km uzaklıktadır. İlçede demir yolu yoktur. Köylerin tamamı ile ulaşım sağlanabilmektedir. Toplam yol ağı 324 kilometredir. Yol ağının 231 km'si Köy Hizmetlerinin; 93 km'si ise Karayollarının sorumluluk alanındadır.